مراتب آزادی در الگوی اسلامی ايرانی پيشرفت

آزادی مفهومی گسترده به وسعت تمامی ادیان و فرهنگ‌ها دارد. آزادی مفهومی جهانی است و هر ملت، فرهنگ و آیینی نه تنها در حال حاضر بلکه در طول تاریخ، نگرش‌ها و دیدگاه‌های متفاوتی نسبت به آن داشته است. لذا بررسی مفهوم و منطوق آزادی کاوشی به ساحت فرهنگ‌ها، عرصه تاریخ و پهنه جهان بشری دارد. روشن است که ایجاد مفاهمه از همین روی از این منظر ممتنع یا متعسرالوصول می‌نماید، اما ذاتی، تکوینی و فطری بودن آزادی پژوهش در باب آن را ممکن، شدنی و سهل می‌نمایاند. لذا می‌توان گفت کاوش در خصوص آزادی، پژوهشی سهل و ممتنع است.
در این نوشتار که از مقوله پژوهش‌های بنيادي نظري است با استفاده از روش‌هاي استدلال عقلاني و قياسي و بر پايه مطالعات كتابخانه‌اي سعی بر این است که ضمن بررسی برخی دیدگاه‌ها و برداشت‌های مختلف پیرامون آزادی در این عصر، آزادی را در چارچوب مفاهیم و قوانین شرع مقدس اسلام و هماهنگ با ارزش‌های دینی، فرهنگی و بومی ایران اسلامی امروز بسط دهیم. به گونه‌ای که بهترین روش‌ها و راهبردهای علمی، تجربه شده و عملی دیگران را که برای طرح و اجرایی شدن در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت حائز اهمیت است، معرفی کنیم. این نوشتار ابتدا به بررسی مفاهیم و تعاریف آزادی پرداخته سپس دیدگاه‌های اندیشمندان غرب و اندیشمندان مسلمان پیرامون آزادی در آن به تفکیک بیان شده است. در ادامه با توجه به سیر اندیشه‌های موجود در میان اندیشمندان مسلمان و با عنایت به نگاه اسلام به مقوله آزادی و توجه به اقتضائات روز، به معرفی مراتب پیشنهادی برای آزادی در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت پرداخته‌ایم.
چهار مرتبه پیشنهادی برای آزادی در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت که در این تک‌نگاشت بدان‌ها پرداخته‌ایم به ترتیب عبارت‌اند از: 1. آزادی فطری / آزادی تکوینی؛ 2. آزادی راهبردی/ آزادی تشریعی؛ 3. آزادی کاربردی/ آزادی مدنی؛ 4. آزادی اقتضایی/ آزادی عملیاتی.
در ذیل هر یک از این آزادی‌ها به ارائه تعاریف و مصادیق مربوط به آنها پرداخته ضمن تأکید بر اجرایی شدن مراتب آزادی و اشاره به برکات ناشی از عملیاتی شدن برخی مصادیق مراتب آزادی در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت بر دو مرتبه نهایی یعنی مرتبه سوم تحت عنوان آزادی کاربردی و مرحله چهارم تحت عنوان آزادی اقتضایی و عملیاتی متمرکز شده‌ایم و پیشنهاداتی در ذیل مرتبه آزادی‌های اقتضایی در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت ارائه نموده‌ایم. با تمرکز بر معرفی برخی الگوهای تربیتی، اقتصادی و مدیریتی جهانی که آزادی در دل این مدل‌ها و تکنیک‌ها قرار گرفته و آزادی نهفته در اجرای این تکنیک‌ها نتایج مثبت و پرباری را در مسیر نیل به پیشرفت و ترقی یک سازمان به عنوان نمونه‌ای از یک جامعه کوچک که به دنبال اقتصاد دانش‌بنیان است ایفا می‌نماید. در نگاه تربیتی به آزادی، آزادی، عبارت از توانایی انسان در ساختن سرنوشت فردی و جمعی خود است. این ساختن به گونه‌ای است که آدمی بر خود و جامعه خویش قدرت و سلطه می‌یابد. با این تعریف، گونه تربیت‌پذیری آدمی و تأثیر آزادی در تربیت به روشنی مورد توجه و تأکید قرار گرفته است. در واقع در اندیشه آیت اللّه شهید بهشتی، آزادی هنگامی تحقق می‌یابد که به نوعی در روابط اجتماعی نهادینه شود و به نظر ایشان، مناسب است که این مسئله از تربیت کودکان آغاز و از همان کودکی به آنان مشق آزادی، آزاداندیشی و آزادمنشی داده شود. در این بخش بر نکات مطروحه از سوی دکتر بهشتی متمرکز شده‌ایم. در مرتبه آزادی‌های کاربردی به اصل امر به معروف و نهی منکر اشاره شد که از منظر اقتصاددانان اصلی تحت عنوان تضمین شفافیت در یک جامعه موجب پایداری اجتماعی و پیشرفت آن جامعه می‌گردد. تضمین شفافیت تنها با آزادی بیان میسر خواهد شد. همه امور باید مطابق قانون و برای همه مردم شفاف باشد تا هیچ خطا و قصور و جرم و خیانتی در جامعه رخ ندهد. اصل تضمین شفافیت، همان اصل امر به معروف و نهی از منکری است که به شکل وسیع‌تر از آنچه در عرف شناخته شده به آن نگریسته می‌شود. این اصل به آحاد جامعه اجازه مطالبه از دولت‌ها، نقد، انتقاد و آزادی بیان در مورد اقدامات دولت‌ها را می‌دهد. دولت‌ها باید تحت نظارت همگانی باشند و متصدی دولتی باید بداند که خدمتگزار مردم است، نظارت مردم، نقد و انتقاد آنها از دولتمردان، سیاست‌های حکومتی و روال‌های سیاسی حکومتی در جامعه موجب کنترل دولت‌ها شده مانع لغزش آنها می‌شود. تذکرات به موقع مردم، می‌تواند دولت‌ها و دولتمردان را از کشیده شدن به بیراهه‌ها باز دارد. لذا مسیر پیشرفت برایشان روشن خواهد شد. از طرفی با احیای امر به معروف و نهی از منکر که جریان پایین به بالا دارد، شاهد رشد این فرهنگ در سطوح افقی و عمودی جامعه خواهیم شد. با ایجاد حس مسئولیت و هوشیاری عامه نسبت به منکرات، هر نوع اشکال و اشتباهی به سرعت شفاف و روشن شده، مسئله کشف شده، خاطی مشخص گشته و به همه چیز به طور شفاف در منظر عام رسیدگی می‌شود و چون همه چیز واضح است، شک و شبهه، دروغ‌گویی، تهمت، اهانت، تضییع حقوق دیگران و بی‌اعتمادی افراد نسبت به هم از جامعه رخت بر می‌بندد. اعتماد در جامعه منشأ ایجاد سرمایه ارزشمندی تحت عنوان سرمایه اجتماعی است. سرمايه اجتماعي عبارت است از مجموع آن دسته از ارتباطات و شبكه‌هاي ارتباط اجتماعي كه در جامعه موجودند و نيز ميزان اعتماد و همكاري ميان روابط موجود. همه مي‌دانيم منافع‌مان ايجاب مي‌كند همه با هم همكاري كنيم. اما اگر تو به اين باور نرسي كه تمام افراد ديگر اجتماع هم همكاري مي‌كنند، ديگر معنايي نخواهد داشت كه تو به تنهايي همكاري كني. نتيجه اين اعتقاد اين است كه همكاري و تلاش براي منافع جمعي تنها زماني ميسر مي‌شود كه انسان به اين باور برسد كه همه افراد ديگر نيز همكاري خواهند كرد. تعدادي از عناصر اصلي كه مي‌توان سرمايه اجتماعي را با آن مورد اندازه‌گيري قرار داد عبارت‌اند از: آگاهي به امور عمومي،‌ سياسي، اجتماعي، وجود انگيزه در افراد جامعه كه در پي كسب اين دسته از آگاهي‌ها برآيند، اعتماد عمومي به يكديگر، اعتماد به نهادهاي مردمي و دولتي، مشاركت غیررسمی هميارانه در فعاليت‌هاي داوطلبانه در تشكل‌هاي غير‌دولتي، خيريه‌اي، مذهبي، اتحاديه‌ها، انجمن‌هاي صنفي و علمي و ... . در مجموع مي‌توان گفت كه يكي از معيارهاي اصلي در شناخت سرمايه اجتماعي شكل و شيوه روابط اجتماعي افراد با يكديگر و نحوه همزيستي آنها در جامعه مورد مطالعه است. از ديگر معيارها مي‌توان به احساس مردم نسبت به حكومت و مردم اشاره كرد و نيز داشتن احساس خوشايند نسبت به امنيت، پيوندهاي خانوادگي و اجتماعي و اميدواري نسبت به آينده از معيارهاي مطرح محسوب مي‌شود. بعد از اجرای اصل تضمین شفافیت، یکی دیگر از تکنیک‌هایی که آزادی عمل را در دل خود دارد و با پرورش آزادی به رشد، شکوفایی و ارتقای اندیشه‌ها، توانمندسازی افراد، توسعه فردی و توسعه روابط میان فردی در جامعه کمک به سزایی می‌نماید و نتایج مثمر ثمری همچون تعالی کیفیت و نوآوری و پیشرفت را به دنبال خواهد داشت روش مدیریت کیفیت جامع است.
در مرتبه چهارم آزادی یعنی آزادی‌های اقتضایی یا عملیاتی نیز به شیوه تجویزی نکاتی را در باب آزادی در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت متذکر شده‌ایم که یکی از آنها تشکیل اتاق فکری برای توجه به آزادی‌های مسلوب و مورد نیاز اقشار و اصناف خاص جامعه است که به واسطه برخی تغییر و تحولات مورد بی‌عنایتی واقع شده‌اند. یکی از مصادیق این آزادی‌های مسلوب، بهره‌مند نبودن زنان و کودکان نسل جدید از نور طبیعی آفتاب به‌واسطه تغییر معماری شهرها است. در معماری‌های سنتی قدیم، هم اصول اسلامی در ساخت خانه‌ها مورد توجه قرار می‌گرفت، هم حقوق و آزادی‌های همسایه و هم آزادی زن و فرزند و خانواده رعایت می‌شد، اما امروز نه رعایت اصول اسلامی فرهنگی در بافت شهری می‌شود و نه زنان و کودکان از آزادی‌های طبیعی بهره‌مندند. اغلب دختران ما که نه سالگی به سن تکلیف می‌رسند از نور آفتاب و تحرک در محیط آزاد محروم‌اند و تنها فضایی که به آنها اجازه استفاده از این آزادی‌ها را می‌دهد گاه حیاط مدرسه است اگر و تنها اگر مدرسه استاندارد و فضای کافی را داشته باشد. این دختران، مادران آینده این مرز و بوم هستند که برخورداری از ویتامین دی و جذب کلسیم برای داشتن اسکلت و استخوان‌بندی سالم حق طبیعی آنها است و اگر در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت تمهیداتی برای احیای این حق و این آزادی در نظر گرفته نشود، پیشرفتی در کشور محقق نخواهد شد؛ چرا که از مادرانی ضعیف و بیمار فرزندانی سالم متولد نخواهند شد و عقل سالم در بدن سالم پدید خواهد آمد. البته به مصادیق دیگری نیز از این دست در مرتبه آزادی‌های اقتضایی اشاره شده است که در انتها آمده است.