شاخص‌ها و نماگرهای معنویت اصیل اسلامی

چکیده
در این تحقیق به دنبال شاخص‌های و نماگرهایی هستیم که نشان از میزان معنویت در جامعه باشند. مسئله ما آن است که چگونه معنویت را که مفهومی کاملاً کیفی و مربوط به عالم درون افراد است در سنجشی میدانی، به کمیت تبدیل کنیم. هدف از این سنجش آن است که نوسان‌های معنویت را در طول زمان معین نماییم و بتوانیم برای افزایش آن و ممانعت از کاهش آن برنامه‌ریزی کنیم. این مسئله به ویژه از آن جهت مهم است که معنویت در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، نقشی اساسی ایفا می‌کند و بر دیگر عناصر این الگو همچون دانش، خانواده، کار و تلاش اقتصادی، هنر، سیاست و غیره تأثیرگذار است، نه تنها بدان‌ها جهت می‌بخشد، بلکه حتی در شتاب بخشیدن بدان‌ها مؤثر است. روش ما برای کشف شاخص‌ها، تحلیل نظری مفهوم معنویت است که با مروری بر ادبیات غربی پیرامون این مفهوم، تحلیل لغوی و رجوع به معارف اسلامی (به طور خاص، روایتی از نهج‌البلاغه و نیز مطالب کتاب سیر و سلوک منسوب به بحر العلوم) همراه با نظر به مفهوم معنویت نزد مقام معظم رهبری صورت پذیرفته است. پس از تحلیل نظری، طی پژوهشی میدانی (دو مرحله توزیع پرسشنامه میان 40 نفر) تلاش کرده‌ایم انسجام و پایایی شاخص‌ها و نماگرها را تا حدودی بسنجیم و الهاماتی جهت تغییر و اصلاح جدول شاخص‌ها بیابیم. تعریف ما از معنویت اصیل اسلامی، چنین است: معناجویی از طریق رو کردن و جهت‌گیری وجودی به سوی منبع حقیقی همه اهداف و منبع حقیقی همه ارزش‌ها و این معناجویی و معنایابی، انسان را از سطح حیوانیت تعالی می‌دهد و آثار عمیقی بر همه ابعاد انسان از جسم و روان گرفته تا شناخت و رفتار برجای می‌گذارد. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد دو نوع شاخص برای معنویت می‌توان در نظر گرفت: شاخص‌های انی (از طریق آثار و پیامدهای معنویت) و شاخص‌های لمی (از طریق مشاهده علل و عوامل ایجاد معنویت). در نوع اول، سه شاخص داریم: تحول عمیق روانی- تنی (فراسلامت)، تحول عمیق بینشی- نگرشی (حکمت اندیشی) و تحول عمیق رفتاری (تعالی اخلاقی). برای شاخص «فراسلامت»، سه نماگر مشخص می‌توان برشمرد: انرژی بدنی بالا برای صبر بر طاعت و صبر بر رنج‌ها، آرامش روحی و رضایت از زندگی، برخورداری از عواطف ناب. شاخص حکمت اندیشی را می‌توان با پنج نماگر سنجید: توحید عملی و مقدس و یکپارچه دیدن کل جهان، فرزانگی در تصمیمات، شرح صدر، ادراک عمیق هدف خلقت، ادراک عمیق از خود. برای شاخص تعالی اخلاقی نیز هفت نماگر می‌توان در نظر گرفت: خودنظارتی اخلاقی، سبک زندگی متعالی، گذر از خودخواهی و لوازم آن، مقدس دیدن کار و تلاش، رفتار لطیف با طبیعت، زندگی کردن با عشق پرشور در عین ترس و هیبت از خداوند، التزام کامل به شریعت در عین پرداختن به طریقت و حقیقت. در نوع دوم از شاخص‌ها، دو نوع شاخص ایجابی و سلبی می‌توان تشخیص داد. شاخص‌های ایجابی، دو مورد هستند: رشد رفتارهای جمعی معنوی و رشد تعالیم معنوی. شاخص‌های سلبی نیز چهار مورد را در بر می‌گیرند: بحران دین‌داری، بحران اخلاق، رشد فرهنگ و سبک زندگی پست‌مدرن، رشد فرهنگ دینی شرق کافرکیش. در پایان این تحقیق متذکر شده‌ایم که معنویت چگونه در الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت، جای می‌گیرد. آثار معنویت بر فرد که عبارت‌اند از بلوغ دین‌داری، هویت‌یابی وجودی، آرامش- توکل و سلامت روانی و سخت‌کوشی و انضباط کار، موجب تأثیرات شگرفی بر جامعه می‌شوند. آثار معنویت بر جامعه عبارت‌اند از: ارتقای روابط و فضای سالم اجتماعی، افزایش خلاقیت و راندمان کار و رشد متوازن حوزه‌های اقتصاد، سیاست و فرهنگ. جامعه‌ای که از معنویت چنین تأثیراتی را گرفته باشد، بر تمدن اسلامی اثر عمیق خواهد گذارد به ‌گونه‌ای که موجب همبستگی ملل اسلامی، ایستادگی شجاعانه در برابر استکبار جهانی و اعانه تمدن اسلامی به جهان بشریت در زمینه نوآوری‌های علمی، صلح، محیط‌زیست، غیره خواهد شد. چنین تحولی در تمدن اسلامی، به منزله ارائه الگویی است زنده از یک تمدن بالغ و بالنده به جهان.
واژگان کلیدی: معنویت اصیل اسلامی، معنویت سکولار، الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت، تحول عمیق اگزیستانسیال