توسعه پایدار اسلامی ایرانی از نظرگاه عدالت بین نسلی و محیط‌زیست

چکیده
امروزه ضرورت پایدار بودن توسعه مورد اتفاق صاحب‌نظران است. توسعه پایدار مفهومی است که در ادبیات متعارف شکل گرفته و شایع گشته است. این مسئله به خودی خود ایرادی ندارد اما گاهی پیش می‌آید که لازم است نسبت این مفهوم با ادبیات دینی مشخص گردد و تعیین گردد که آیا اساساً اسلام به توسعه پایدار توجه داشته است یا خیر و در صورت مثبت بودن پاسخ، آیا از آموزه‌های دینی همان معنایی از توسعه پایدار که در ادبیات متعارف در نظر گرفته شده، اتخاذ می‌گردد یا خیر. این ضرورت زمانی آشکارتر می‌شود که از یک سو توسعه پایدار به حق نسل‌های آتی در بهره‌برداری از منابع طبیعی و محیط‌زیست معطوف است و از سوی دیگر، در گفتمان اسلامی چیزی با اهمیت‌تر از استیفاء حقوق نیست. لذا برای محققان و اندیشمندان اقتصادی که می‌خواهند در پارادایم اسلامی صحبت و یا تحقیق نمایند و به‌ویژه برای فعالان حوزه بنیادین الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت ضرورت دارد که نظر اسلام را در این مسئله بدانند. در اقتصاد متعارف توسعه به دو دسته کلی پایدار و ناپایدار تقسیم می‌شود بدین معنا که اگر جنبه‌های عدالت (به ویژه بُعد بین نسلی آن) و حفظ محیط‌زیست با توسعه همراه شود، توسعه پایدار محقق شده است اما توسعه منهای دو جنبه بالا، از ویژگی پایداری برخوردار نبوده بلکه توسعه‌ای ناپایدار و غیرقابل استمرار خواهد بود و لذا تلاش‌ها همگی معطوف است به اینکه توسعه پایدار حاصل شود. از این رو، در این نوشتار نیز تلاش می‌شود دو بعد اساسی توسعه پایدار یعنی عدالت بین نسلی و حفاظت از محیط‌زیست از منظر اسلامی در دو بخش نظری و کاربردی مورد بررسی قرار گرفته و تبیین شود. در بخش نظری، مفهوم توسعه پایدار، مفهوم عدالت بین نسلی از منظر اسلامی و جایگاه حفظ محیط‌زیست در اسلام مورد بحث قرار گرفته‌اند و در بخش کاربردی، ملاک عدالت بین نسلی و قواعد عملی تحقق آن از منظر اسلامی و همچنین راهبردهای سیاستی تحقق عدالت بین نسلی در کشور مورد توجه قرار گرفته است. در ارتباط با عدالت بین نسلی، در نگاه اسلام، همان‌طور که افراد گوناگون در درون یک نسل هیچ ترجیحی بر یکدیگر ندارند و توزیع ثروت بر اساس عدالت مورد امضای شارع قرار گرفته است. همچنین افراد نسل‌های گوناگون نیز در این مسئله از فرصت‌های یکسان برخوردارند و سبقت و یا تأخر نسلی بر نسل دیگر سبب بهره‌مندی بیشتر و یا محرومیت آن نخواهد شد. بنابراین در این نوشتار، جهت تبیین عدالت بین نسلی از منظر اسلامی دو تعریف «اعطاء كل ذی‌حق حقه» و «وضع الشیء فی موضعه» به عنوان تعاریف مختار، مبنای تحلیل آیات و روایات قرار گرفته‌اند که ماحصل آن، استخراج ملاک اولی برای عدالت بین نسلی مبتنی بر میزان شایستگی و کارآمدی یک نسل است. بر اساس این ملاک یک نسل باید بتواند در عین استفاده از منابع طبیعی، حداقل به همان میزان از سایر سرمایه ایجاد نماید تا عدالت مراعات شده باشد. اگر این توانمندی در یک نسل وجود داشت حق بهره‌مندی از این منابع یا درآمد حاصل از فروش آنها را خواهد داشت و در غیر این صورت از آنها محروم می‌گردد. اما در ادامه بحث شده است که محروم کردن یک نسل (نسل حاضر) - که نمی‌تواند یک مقدار مشخص از سرمایه طبیعی را با بهره‌برداری و استفاده، به همان میزان از سایر سرمایه‌ها تبدیل نماید و در واقع از کارایی لازم در تولید برخوردار نیست- از بهره‌مندی از درآمدهای این منافع در شرایطی که کشور به این درآمدها به شدت وابسته است، خودش بر مبنای تعریف عدالت به وضع الشیء فی موضعه عادلانه نیست زیرا این اقدام قوام اجتماع را از هم پاشیده و نظام اقتصادی را به مخاطره می‌اندازد علاوه بر اینکه توازن میان آن نسل و نسل‌های آتی را نیز دچار خدشه خواهد ساخت. لذا در چنین شرایطی باید از ملاک فوق عدول کرده و اجازه داد آن نسل از این منابع به میزان حداقلی که مرتفع کننده نیازهای ضروری‌اش است، استفاده نماید.
در مورد جایگاه حفظ محیط‌زیست در اسلام نیز در این نوشتار بحث شده است که در متون مختلف تعالیم اسلامی به انحای گوناگون به طبیعت و عناصر آن و همچنین به فواید و اثرهای آن اشاره نموده‌اند و در کنار این اشارات به لزوم حفاظت از آن نیز پرداخته‌اند ... آیاتی از قرآن کریم انسان را مورد سؤال قرار داده و یا او را به دستورهایی امر کرده‌اند که یکی از مصادیق بارز این سؤالات و اوامر می‌تواند محیط‌زیست باشد. این در حالی است که قرآن کریم به بسیاری از اصول و قوانینی که ضامن بقا و تداوم حیات عالم هستی و حرکت آن به سوی کمال است، اشاره می‌فرماید که مراعات این قوانین خود مرحله‌ای از حفاظت از محیط‌زیست است. در پایان نیز سعی شده است با ارائه راهکارهای سیاستی، چگونگی حرکت به سمت تحقق عدالت بین نسلی در کشور تبیین گردد که در این راستا، نقش صندوق ذخیره ارزی پررنگ شده است.