چشم‌انداز تاریخی جامعه ایرانی گویای شکل‌گیری و پیوستگی برخی روندهای فکری کلان است که با گذر از فراز ونشیب تاریخ، امروزه هم در زیست جامعه ایرانی حاضرند و هم بر پویش آتی جامعه ایرانی تاثیرگذار خواهند بود. تحلیل خردورزی ایرانیان، با بهره‌گیری از چشم‌انداز جامعه‌شناسی تاریخی، می‌کوشد مهم‌ترین جریان‌های فکری تاریخ ایران پس از ورود اسلام را بازخوانی و نتایج و اثرهای آنها را تحلیل و بررسی نماید. در این مجال اندک جریان‌های اصلی اندیشه‌ورزی در تاریخ ایران که تا پیش از نفوذ و گسترش اندیشه مدرن در جامعه ایرانی گسترش عام یافته‌اند، مورد توجه قرار گرفته‌اند عبارتند از: جریان فکری عقل‌گرا/ نقل‌گرا، جریان فکری صوفیانه، اندیشه‌ورزی در چارچوب ادبیات، اندیشه فقهی: رابطه مرجع- مقلد.
تحلیل این جریان‌های اندیشه‌ورز بیانگر آن است که عقلانیت و تفکر عقلانی در این بسترهای فکری کمتر توانسته‌اند رشد یابند و از این نظر خردورزی ایرانیان را با پدیده کم‌مایگی خردورزی روبه‌رو ساخته‌اند. بنابراین، در پایان این نوشتار چنین نتیجه‌گیری شده است که با تکیه معرفتی صرف بر این جریان‌های فکری و بی توجهی به زمینه‌های اجتماعی رشد عقلانیت جامعه ایرانی برای پیشرفت با مشکل جدی روبه‌رو خواهد بود.
واژگان کلیدی: جامعه‌شناسی تاریخی ایران، خردورزی؛ عقل‌گرایی، نقل‌گرایی، عقلانیت، کم‌مایگی خردورزی، الگوی پیشرفت
