تاملی بر مفهوم شهر اسلامی؛ مقدمه‌ای بر الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت

یکی از کارکردهای مدیریت شهری سیاست‌گذاری شهری است. سیاست‌ها عبارت‌اند از مجموعه تصمیماتی که از سوی نظام مدیریت برای هموارسازی اجرای راهبرد و در راه حصول به اهداف اتخاذ می‌شود. طرح شهر (برنامه‌ی راهبردی توسعه شهری) نیز در واقع سیاستی است که می‌تواند به صورت متن، نقشه و نمودار باشد، برای هدایت اقدامات بخش عمومی و خصوصی که در آینده تأثیرگذار هستند، به کار می‌رود. طرح برای تصمیم گیران اطلاعات مورد نیاز را تهیه می‌کند تا بتوانند تصمیمات آگاهانه‌ای که در رشد درازمدت اجتماعی، اقتصادی و کالبدی جامعه مؤثر است، اتخاذ نمايند. رویکرد امروزی به تهیه برنامه‌ها و طرح‌های توسعه شهری، مبتنی بر هنجارهای اجتماعی و از طریق تدوین چشم‌انداز و راهبردهای توسعه شهری بر اساس الگوی برنامه‌ریزی راهبردی است. در این قالب، تأکید بر ارزش‌های مشترک در هر جامعه که به ویژه در چشم‌انداز توسعه شهری مطرح می‌شود، می‌تواند جهت‌گیری پیشنهادهای عملی و اجرایی طرح‌های توسعه شهری را مشخص نماید.
دو طرح تهران و جده، در چشم‌اندازهای خود، بر اساس اندیشه‌های حاکم بر جوامع ایران و عربستان، الگوی اندیشه اسلامی را مد نظر قرار داده‌اند. با این وجود، رویکرد برنامه‌ها و طرح‌ها در این دو طرح، تا حدودی با یکدیگر متفاوت است. پرسش‌های اساسی در این میان آن است که سیاست‌گذاری شهری چگونه می‌تواند جهت تحقق این امر مفید واقع شود. طرح‌ها و برنامه‌های توسعه شهری به عنوان ابزار اصلی سیاست‌گذاران شهری جهت هدایت شهرها، چگونه سیاست‌های مربوط به حوزه شهر اسلامی را طرح‌ریزی نموده‌اند. در نهایت آنکه این طرح‌ها چه سازوکاری را جهت نظارت و ارزیابی این سیاست‌ها پیش‌بینی نموده‌اند. به منظور پاسخ به این سؤالات، ابتدا در فصل اول، مبانی نظری مرتبط با مفاهیم سیاست‌گذاری، سیاست شهری، طرح‌ها و برنامه‌های شهری به عنوان ابزار سیاست‌گذاری شهری و انواع این طرح‌ها مورد بررسی قرار گرفته است. سپس در فصل دوم ضمن مرور نظرات ارائه شده از سوی اندیشمندان در خصوص شهرنشینی و فرهنگ اسلامی، معیارهای ارزیابی مفاهیم و ارزش‌های اسلامی در برنامه‌های توسعه شهری از جمع‌بندی بخشی از این نظرات استخراج گردید. در ادامه و در فصل سوم دو طرح راهبردی – ساختاری (جامع) شهر تهران و طرح راهبردی جده با به‌کارگیری معیارهای تبیین شده، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. در نهایت راه‌کارهایی جهت بهره‌گیری از یافته‌های مطالعه در چرخه‌های بازبینی و به‌روزرسانی طرح راهبردی-ساختاری (جامع) شهر تهران و همچنین پیشنهادهایی در جهت جهت‌گیری پژوهش‌های آتی در حوزه مطالعات کاربردی و عملیاتی در این حوزه ارائه گردید. طرح جامع تهران که در سال 1386 و با افق سال 1405 به تصویب رسید در چشم‌انداز خود تهران را «شهري با اصالت و هويت ايراني - اسلامي (شهري که براي رشد و تعالي انسان و حيات طيبه، سامان می‌یابد)» می‌داند. بر این اساس این طرح در بخش‌های مختلف خود به مواردی نظیر احيای هویت ايراني - اسلامي در هرگونه تحولات و مداخلات کالبدي معماري و شهرسازي و اشاره به کشورهای اسلامی به عنوان یکی از جوامع هدف در ایجاد مراکز خدماتي - اداري و تجاري با عملکرد جهاني براي جذب بنگاه‌هاي بین‌المللی فعال در جهان اشاره می‌کند که نشان دهنده نوع سیاست‌گذاری در تحقق شهر اسلامی در این طرح است. از سوی دیگر، طرح جده نیز، موضوع ارزش‌های اسلامی را در قالب مواردی مانند تبدیل جده به شهری تجلی‌گر ارزش‌های اسلامی، تبدیل شهر جده به مرکز فرهنگی جهان اسلام، زمینه‌سازی برای تولید کالا و خدمات متناسب با جهان اسلام، تبدیل جده به مرکز اصلی سازمان‌های اسلامی برای نفوذ به کشورهای جهان اسلام، حفظ و نگهداری از هویت اسلامی جده مطرح می‌سازد. مقایسه این دو طرح نشان می‌دهد که بسیاری از ابعاد شهرنشینی و فرهنگ اسلامی در طرح جامع شهر تهران مغفول مانده‌اند. با توجه به پیش‌بینی، بازبینی، بازنگری و اصلاح و به‌روزرسانی این طرح در پایان بازه‌های 5 ساله، این مطالعه در پایان، راه‌کارهایی را جهت بازنگری طرح راهبردی – ساختاری(جامع) شهر تهران در راستای ارتقاي هویت اسلامی ارائه می‌نماید.
آنچه در این نوشتار مطرح می‌شود، نشان دهنده‌ی برخی از کاستی‌های برنامه‌ریزی در شهر تهران در جهت تحقق مفاهیم و ارزش‌های اسلامی در قیاس با یکی از شهرهای اسلامی منطقه است. انجام این مطالعه، شاید از نخستین گام‌ها در جهت حرکت به سوی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در حوزه‌ی معماری و شهرسازی به حساب آید. پیش از این، اگرچه مطالعات و حتی مصوباتی (برای مثال مصوبه‌ی اخیر شورای عالی شهرسازی و معماری در باب شهرسازی و معماری اسلامی- ایرانی) در این خصوص وجود دارد، اما این مطالعات کمتر به صورت مدون و منظم، یک خط فکری واحد را دنبال می‌کنند. به عبارت دیگر، مصوبات موجود اگرچه واژگان اسلامی را مطرح می‌کنند، اما کمتر از پشتوانه‌های تحقیقاتی لازم برای عملیاتی شدن برخوردارند. این مطالعه را می‌توان گامی در جهت خلق الگویی قابل پیاده‌سازی به منظور تحقق آرمان‌ها و آموزه‌های اسلامی در جوامع شهری و روستایی کشور در پاسخگویی به نیازهای روزافزون داخلی و جهانی دانست.
واژگان کلیدی: سیاست شهری، شهر اسلامی، طرح راهبردی – ساختاری(جامع) شهر تهران، طرح راهبردی جده