فرایند درختی تمدن بین‌الملل اسلامی

طبیعتی که در آن زندگی می‌کنیم یک واحد ذاتاً متحرک و یک فرایند است. منظور از فرایند این است که طبیعت یک سیستم به معنی مجموعه اجزا نیست، بلکه یک واحد واقعی است که در طول حرکت خود شکل‌های متفاوت یا متمایز را می‌آفریند. این واحد متحرک، با گذشت زمان- که خود ناشی از همان تحرک است- در مراحل خاصی به شکل خاصی تمایز می‌یابد.
برخی از تمایزهای مورد توجه ما در این جستار به قرار زیر است:
آغاز طبیعت با انفجار بزرگ 15 میلیارد سال پیش
تمایزیافتگی زمین: 4 میلیارد و 700 میلیون سال پیش
تمایزیافتگی حیات تک‌سلولی 3 میلیارد سال پیش
تمایزیافتگی پستانداران کهن 100 میلیون سال پیش
تمایزیافتگی زبان‌های بشری اولیه 1 میلیون سال پیش
تمایزیافتگی نخستین تمدن‌های اثرگذار با تکامل زبان‌ها 12000 سال پیش
تمدن سیلک کاشان و شوش (عیلامی) 9000 سال پیش از میلاد مسیح
تمدن سومری ۳۵۰۰–۲۳۳۴ پیش از میلاد مسیح
تمدن مصر ۳۲۰۰–۳۴۳ پیش از میلاد مسیح.
تمدن دره سند (هند) ۳۳۰۰–۱۷۰۰ پیش از میلاد مسیح
تمدن بین‌النهرین ۶۵۰۰ تا ۵۳۹ سال پیش از میلاد مسیح
تمدن چین 3000 سال پیش
تمدن یونان 2500 سال پیش
تمدن روم 2200 سال پیش
تمدن ایران 2000 سال پیش
تمدن مسیحی 1500 سال پیش
تمدن اسلامی 1000 سال پیش
تمدن غرب معاصر 300 سال پیش
تمدن پیش رو؟ 50 سال آینده؟ محصول کدام جامعه؟
—
تمدن‌های شکل گرفته در این تاریخ پرنشیب و فراز، هر یک با ویژگی‌هایی از تمدن‌های پیشین تمایز می‌یابند. طبق اصل مسلم در رویکرد فرایندگرایی، برای شکل‌گیری هر تمدن جدید بسته‌ای حاوی اطلاعات و میراث تمدن‌های پیشین لازم است. این بسته باید در حافظه تاریخی یک ملت که آرمان تمدن سازی را در سر می‌پرورانند مانده باشد، تا در زمان و مکان مناسب تمایز یابد.
از این جا داستان تشابه سازه تمدنی با سازوارة درختی آغاز می‌شود.
هسته درختی که وارث درخت مادر خویش است، مجموعه‌ای از سلول‌های بنیادی است که باید در دو جهت مخالف رشد کند. با ریشه به اعماق زمین فرو رود و با ساقه به سوی آسمان بالا، قد بر کشد. سلول‌های بنیادی هسته با ساقه یا تنه تمایز می‌یابند و سیر تمایزیافتگی را با شاخه‌های اصلی و فرعی و سپس با برگ‌ها، شکوفه‌ها و میوه‌ها ادامه می‌دهند، تا در درون هر میوه هسته‌ای را شکل دهند، که خود آغاز تمایز درختی دیگر در زمان و مکانی دیگر خواهد شد.
تمدن‌ها نیز چنین‌اند. هر تمدن جدید، میراثی از تجربه‌ها و فناوری‌های تمدن‌های پیشین را همچون هسته اولیه خویش در بستر یک جامعه شکوفا می‌کند؛ ریشه‌های خود را در اعماق آن مردم می‌گستراند؛ با زبان و گفتمان آن جماعت بروز و تمایز می‌یابد؛ یک دنیا پیام و سخن در ابراز خود می‌پراکند؛ در فرهنگی نو و هنرهایی نو فناوری‌هایی نوین بروز و تمایز می‌یابد و سرانجام، فناوری‌هایی را که خود به هسته‌ای برای تولد تمدن‌های آینده تبدیل می‌شوند به ارمغان می‌آورد.
شگفت این‌که تشابه میان سازوارة درختی با ساختار تمدنی و به تعبیر درست‌تر؛ تبعیت ساختار تمدنی از سازوارة درختی مورد تأکید علوم متعددی قرار گرفته است، از جمله:
- نظریه سیستمی: در دانش سیستم‌ها که بخشی از دانش مدیریت را تشکیل می‌دهد، تمدن در طبقه هشتم از طبقات سیستم‌ها و درخت در طبقه چهارم قرار می‌گیرد و این به معنی لزوم تبعیت سازوارة تمدنی از ساختار درختی است.
- منطق فرایندگرا: در این منطق، جماد، گیاه، حیوان و انسان یک واحدند، با تمایزهایی که در فرایند حرکت و تکامل به آن رسیده‌اند. تمدن بشری نیز تمایزیافته روح انسانی است که خود تمایزیافته حیوانات و گیاهان پیش از خود است و لزوماً از همان سنّت‌ها پیروی می‌کند.
- زبان‌شناسی شناختی: در این دانش، تشبیه تمدن به درخت، تنها بار بلاغی و زیبایی‌شناسی ندارد، بلکه استعاره است و استعاره، اساس تفکر بشر را شکل می‌دهد.
- در متن این تحقیق به علوم بالا، فلسفه صدرایی و عرفان امام خمینی (ره) هم افزوده خواهد شد.
واقع مطلب این است که این محقّق، تناظر میان اجزای درخت و مراحل شکل‌گیری تمدن را در آغاز، نه در نظریه سیستمی، نه در منطق فرایندگرا و نه در زبان‌شناسی شناختی، که در سه آیه شگفت‌انگیز از سوره ابراهیم در قرآن کریم یافت، که در چشم‌اندازی بس فراخ‌تر از این دانش‌ها با بیانی هنرمندانه و بی‌مانند، گفتمان بشری (و دستاورد آن یعنی تمدن) را با درخت برابر یا مشابه معرفی می‌کند، با این تفصیل که نه هر درختی شجره طوبی است که میوه پاکیزه و سودمند به ثمر رساند، بلکه برخی درختان به‌واقع چون شجره خبيثة زقّوم‌اند که میوه‌ای جز آتش به جان بشر نمی‌افکنند و حکایت آن درختان، حکایت تمدنی است که از آن بمب هسته‌ای و شیمیایی و خوشه‌ای و فسفری به بازار بیاید و در کنار آن همه شکوه فناوری مدرن، کرور کرور انسان بی‌گناه را به کام مرگی وحشتناک بکشاند.
به هر روی، داستان این تک‌نگاشت، داستان همراهی و سازگاری دانش‌های بالا با حکمت‌های قرآنی است و این هم‌راستایی در فصول این کتاب بیان خواهد شد.
صد البته تمدن پیش رو که ما داعیة خلق آن را به نام تمدن نوین اسلامی داریم، طبق قانون تمایز باید از همه تمدن‌های پیشین متفاوت و در همه اجزای خود متمایز باشد. میوه این تمدن یعنی فناوری تولید شده توسط آن تمدن، بشریت را به دنیای ناشناخته‌ها خواهد کشاند؛ دنیایی که معرفی محصولاتش در حال حاضر غیرممکن است.
این شما و این: فرایند درختی تمدن بین‌الملل اسلامی.
واژگان کلیدی: