جامعه مطلوب در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت

خلاصه
آرمان‌شهرهای مطلق سرزمین‌های هستند که هیچ‌گاه در واقعیت نمی‌گنجند. در بسیاری از آنها مفاهیم مشترکی مانند عدالت‌محوری، قانون‌مداری و انسجام همگانی وجود دارد و فقط در خصوصیات و جزییات است که آن‌ها باهم تفاوت می‌یابند. این آرمان‌شهرها در دوره‌های گوناگون بازتاب دهنده نگرانی‌ها و ناخشنودی‏‌هایی بودند، که خود زاییده‏ همان نگرانی‌ها به شمار می‏رفتند. رد پای اندیشه آرمان‌شهرها از هزاران سال قبل در قالب دینی و اجتماعی و سیاسی است. در آموزه‌های دینی مسیحیت و یهودیت و اسلام نیز آرمان‌شهرها به وضوح دیده می‌شود. این آرمان‌شهرها بر خلاف آرمان‌شهرهای مطلق بیشتر نسبی بوده و این به معنای آرمان‌شهر تحقق یافتنی است. در آرمان‌شهرها مناسبات خانوادگی، مالکیت اشیاء، مصرف کالا، سازماندهی زندگی سیاسی و حیات مذهبی، همگی شکل و شیوه‏ای دیگر پیدا می‌کنند. اوتوپیاها گاه منفی هستند و همیشه طرح‌هایی ارائه می‌دهند که هر یک با اتوپیاهای مثبت در تضادند. از حیث اقتصادی هم اوتوپیاها متنوع‌اند. از شدیدترین اَشکال ریاضت‌پیشگی گرفته تا توصیه به فزون‌خواهی و عیاشی را شامل می‌شوند. برخی از مهم‌ترین آرمان‌شهرها: آرمان‌شهر یا مدینه فاضله افلاطون، اتوپیای توماس مور، بِنسَلیم فرانسیس بیکن، اوسئانای هرینگتون و مدینه فاضله فارابی را می‌توان برشمرد. جامعه کمونیستی بی‌طبقه‌ای کارل مارکس را نیز می‌توان از این آرمان‌شهرها دانست. اندیشه آرمان‌شهر در ادبیات فارسی نیز در قالب‌هایی مطرح شده است. عصر ظهور نیز از جوامع آرمانی است که بر خلاف دیگر آرمان‌شهرها به وعده الهی تحقق خواهد یافت. به طور کلی به دلیل وجود بسیاری از آرزوهای بشر در آرمان‌شهرها نوعی خواست و تمایل حرکت به سوی آن وجود دارد زیرا رسیدن به آن دستیابی به خوشبختی تلقی می‌شود. می‌دانیم که مفهوم خوشبختی در اندیشه‌های مختلف متفاوت و بنابراین آرمان‌شهر نیز در دیدگاه‌های مختلف متفاوت‌اند. در ادبیات توسعه که خوشبختی هدف آن به شمار می‌آید، تعاریفی از خوشبختی ارائه شده است که هر یک به بعدی از آن پرداخت است. بر اساس آنچه از منابع دینی اسلام به دست می‌آید خوشبختی و نیز شهر آرمانی اسلام متمایز با آنچه در ادبیات اقتصاد و توسعه آمده، ابعاد فراگیری را برای خوشبختی انسان ارائه می‌دهد که سرای ابدی را شامل است و بعد روحی و مجرد انسان را نیز در نظر می‌گیرد.
در جامعه آرمانی اسلام انسان به بسیاری از خواست‌ها و نیازهای خود دست می‌یابد و در کنار آن نیازهای روحی او نیز تأمین می‌گردد. انسان در آن به «حیات طیبه» دست می‌یابد و همه انسان‌ها در جامعه‌ای آرمانی به نام «جامعه طیِّبه» زندگی می‌کنند. در این جامعه بیشتر افراد ضمن رسیدن به آرزوهای دنیوی از معنویت نیز برخوردار می‌شوند. در این جامعه بیشتر کارها تبدیل به عمل صالح می‌شود. رفتارهای فردی، خانوادگی و اجتماعی، فضای ارزشی، هنجاری و نهادی جامعه انجام عمل صالح است. جو کلی جامعه بر خواست‌های نفسانی استوار نیست و انسان‌های پاک فراوانی در آن وجود دارند. در جامعه طیبه همه افراد به نیازهای فردی دست می‌یابند. آرامش و سکونتی بی‌بدیل به دست می‌آورند. همه از سلامت روحی و جسمانی کامل برخوردارند. در این جامعه امنیت کامل اعم از امنیت اقتصادی، سیاسی، قضایی، نظامی برقرار است. تمامی افراد جامعه از عزت اجتماعی در خوری بهره‌مندند. در این جامعه علم و آگاهی از منزلت والایی برخوردار است تمامی افراد کسب دانش را برای خود فریضه می‌دانند و فرایندهای تصمیم‌سازی، تصمیم‌گیری و عمل چه در سطح فردی و چه در سطح اجتماعی مبتنی بر دانش است. کار و تلاش در این جامعه حکم‌فرما است و ردپایی از کسالت و تنبلی در آن وجود ندارد. عدالت در جای‌جای این جامعه فرمانروایی می‌کند. خانواده در جامعه طیبه محوریت دارد و خاستگاه همه توانایی‌های افراد در حل مسئله، یادگیری، مشارکت و مانند آن در فعالیت اجتماعی است. انسان‌محور پیشرفت در جامعه طیبه است به این معنی که انسان هم هدف و هم عامل آن است. یکایک افراد جامعه بدون توجه به ثروت و مکنت و قومیت و رنگ و نژاد با هم برادرانه زندگی می‌کنند. در این جامعه همه افراد در امور مختلف با یکدیگر همکاری می‌کنند. در جامعه طیبه همه افراد چه با انگیزه حق و چه با انگیزه تکلیف در امور اجتماعی اقتصادی و سیاسی جامعه مشارکت می‌کنند. همه افراد جامعه طیبه در آزادی عمومی کامل در چارچوب قوانین و مقررات فعالیت می‌کنند. این جامعه دارای استقلال کامل است و تصمیم‌گیری در آن بر اساس عقلانیت و شریعت انجام می‌پذیرد. بر اساس آنچه در این نوشته آمده است و برگرفته از منابع دینی است، در جامعه طیبه که جامعه آرمانی توسعه و مطلوب از منظر اسلام به حساب می‌آید ابعاد فراگیرتری از خوشبختی انسان مورد توجه قرار می‌گیرد. این گستره‌ی ابعاد در منابع دینی بر گرفته از ریشه‌ها و مبانی جهان‌بینی اسلامی، دیدگاه هستی شناختی، معرفت‌شناختی و انسان‌شناختی اسلام است. و چون این نوع شناخت از منبع خلقت و از طریق وحی به انسان رسیده است، شناخت کامل‌تری از ابعاد خوشبختی مخلوق یعنی انسان را ارائه می‌دهد.